Guret e vetmise

E shkuara, e sotmja dhe e ardhmja gërshetohen dhe rrjedhin lirshëm nga njëra te tjetra si të ishin enë komunikuese, retrospektiva dhe kujtimet herë pas here bëhen njësh, dhe vetë personazhet gjenden në një kohë të pakohë. Boshti i romanit përsillet rreth masakrës së Paramithisë, ku 72 burra, bujarë të dyerve më të mëdha çame u thirrën nga mitropoliti grek kinse për të vendosur paqen mes palëve, por u prenë në besë dhe u vranë të gjithë në përroin e Selanit. Shpirtrat e tyre, të ngecur mes dy botësh, nuk gjejnë paqe dhe përsillen mbi një barkë në lumë, si Karonti që shpinte të vdekurit në Had. Avduli fantazmë kërkon të paralajmërojë jo vetëm të birin, në të ardhmen, por edhe Feritin, në të shkuarën për mynxyrën e madhe që po gatitet. Oguret e zeza që përshkojnë kohërat duan t’i nxitin njerëzit të lënë laçkë e plaçkë e të ikin, të shpëtojnë kokën. Armiku kërkon jo vetëm kamjen e tyre, por të ndërrojnë gjuhë e emër, të asimilohen krejtësisht, derisa t’u shuhet fara. Autori ka ditur të tregojë me mjeshtëri jetën e përditshme të fshatit, të ndarë vetëm teorikisht mes kaurësh dhe muhamedanësh, shoqëruar gjithnjë me nota humori, të shkaktuara hera-herës nga frika e së resë dhe padituria; ka sjellë dhembjen e dashurisë që lëshon shigjeta reale sa ta bën trupin gjak, erosin që ta humbet mendjen deri në delire.

Kjo është një përrallë nga e kaluara, me djem gjaknxehtë e vajza lozonjare, me valle ndjellëse e shtjella kumtesh, që nxijnë lulet e lotojnë gjak. Këtu nuk ka prijës të shquar e fjalëmëdhenj, por ka vetëm njerëz shpirtmirë: qeflinj, sedërlinj e besëplotë, që ngulmojnë për paqe. Historia e tyre plekset me mite e legjenda, të cilat jo vetëm janë pjesë e një përditshmërie të shtruar e të thjeshtë, por janë pjesë e thelbit të këtij populli të vogël e të harruar. Këta njerëz me rrënjë të thella, të ndërthurura në gëzime e hidhërime të moçme, jetojnë të zhytur në një fatalizëm që është njëherazi shpëtimtari dhe përndjekësi i tyre më i ashpër. Romani nuk ka stërhollime, gjykime e as leksione, por vetëm kujtime dhe mall.

Kjo është një rrëfenjë epike për atë që ka ndodhur vërtet një shekull më parë në tokat shqiptare. E, megjithatë, kjo mund të ishte historia e shumë të tjerëve, e çdo kombi të nëpërkëmbur, të tradhëtuar e të braktisur. Ngjarjet që rrëfehen këtu kanë ndodhur dje, por mund të ndodhin edhe sot.

Fragmente nga libri

1) Nën gjethet e mëdha të atij rrapi kalonin mbrëmjen të rinjtë, që thurnin ëndrra për vashëzat e pagjuma që shtynin netët nën hënë, në kopshtijet e rrethuara me avlli. Pleqtë qëndronin si të ksehasur poshtë degëve të tij të ngërthyera si udhë me njëra-tjetrën. Prandaj dhe ata humbisnin rrugën, mbeteshin pa gojë e dëgjonin klithmat që vinin nga poshtë, nga ai lumë që nuk dinte të ndalej. Shpirtrat vuanin në ato udhë të vështira, të kapërthyera nyje, të cilat askush nuk mund t’i zgjidhte dot. As varkëtari me përvojën e lashtësisë nuk e gjente dot më portën e duhur për t’i përcjellë ata shpirtra të bërë kapicë në lundrën e tij të lodhur nga shekujt. Rrapi i fliste lehtas sa herë frynte erë dhe mundohej ta ndihte, meqë rrugët i shihte nga andej lart, por varkëtari ishte hurdh, plak njeri, me një rrobë të grisur nga motet që rridhnin.

2) Sakaq një cipë bryme mbulon gjithë kazanë. Hareja e valles ka tërhequr Orëprerën, që rri ulur mu në mes të sheshit. Ka marrë një lule dhe ia heq petalet, të cilat i rrëzohen në pëqi. Leshrat e zeza pis i ka lëshuar përpara, por e sheh fort mirë vallen. Sytë i gëzojnë, ndërsa në cep të buzës i shkon një fije areje. Askush nga gjindja nuk e shikon, vetëm Avduli e dallon, por nuk ia thotë kujt. Zisja ia shtrëngon fort krahun dhe dridhet si purteka afër tij. Djali i Faros duket sikur jep shpirt dhe zbret prej barkut të shokut, i cili hidhet hop si pehlivan dhe e zë nga dora. Klarineta bëhet më e butë dhe tingulli nuk është më si thirrje lufte që njofton mortin, por më e përzishme, më e zezë se llumi i kafes që mbetet në fund, kur shkon për kryeshëndoshë.

3) E çoi ai kurm nëpër vende që kurrë nuk i kish menduar, jo më t’i shihte. Shëtiste me hiret e saj në do fusha të gjelbra, të paana, ku bari rritej sa një bojë njeriu, ndërsa bisha të hajthme kalonin me revan, teksa ndiqnin do kafshë të shpejta, por më të bukura se sorkadhet e pyllit, me ca brirë të drejtë si heshtat e ilirëve. Shkonte me të në ca pemë të larta e të mëdha sa një livadh, ku njeriu mund të shtrihej sa gjatë-gjerë në degët e tyre dhe të kishte vend edhe për Dritën që kurrë nuk reshte së qeshuri. Pinte ujë me të në ca pellgje të mëdha, plot pemë të çuditshme, me hala peshku nëpër gjethe si mballoma. Ajo mbante një alamet palle në dorë e priste ato gjethe gjembaçe dhe thithte një nektar të ëmbël, të cilin e thërriste eliksiri i jetës. E merrte për dore në ca toka të shkreta, të verdha dyllë, ku kishte vetëm rërë nëpër male, por askush nuk i trazonte dhe ndërtonte me to kulla apo shtëpi. Një herë e shëtiti në shpinë të një kafshe gungaçe që ecte si derdimene, në një udhë që vetëm ajo e dinte.

Pas shpine, ngjitur flinin gjinjtë e saj të mëdhenj, të kaftë si dy male me hallvë. Flokët i vareshin në sup dhe prej tyre vinte flladi i ngrohtë i atyre fushave, ku bishat lëshoheshin si shigjetë për të kapur ca kuaj të vegjël, të veshur me viza të bardha dhe të zeza. Ndërsa ca kafshë të mëdha sa një shtëpi dy kate, me veshë të mëdhenj si gjethe lakërmeje, hidhnin ujë përpjetë nga një hundë që zbriste si lëfyt për të vaditur bahçet.

4) Koha vdiq. Do ta vrasë kohën tjetër kush në Selan, o lumëmadh. Atje do të na presin në besë. Plot 72 burra. Besuam te dega e ullirit dhe zërat e butë, por do na e ngulën thikën pas shpine. Do i lëmë shtëpitë pa tra e gratë me kërthi në bark. Duan që të shkulemi, por ne nuk kemi si ëgjojmë nga ai vesh, prandaj do na therin si bagëti. Ne shkuam që të piqeshim në Paramithi e të gjenim fjalën, por nuk donin as ta lëshonim fjalën, se na e prenë gurmazin me brisk. Kjo do të ndodhë, kur bari yt të jetë lartuar sa një bojë njeriu, por fara jote do të lulëzojë, kur të puqet me farën time.