Mjalte ne teh

Thanë për librin

Balil Gjini

Sa herë lexojmë një libër të mirë (pyetjet bëhen gjithnjë për librin me vlerë, sepse libri i dobët, ashtu si thotë Queneau, lihet mënjanë për t’iu dorëzuar harresës), siç është edhe ky i Romeo Çollakut, janë të pashmangshme pyetjet klishe mbi thelbin e artit të të shkruarit dhe po ashtu mëdyshjet mbi nevojën e të shkruarit.

Të duket se një libër i ri, nëse nuk është origjinal dhe në kërkim të risive, s’bën gjë tjetër veçse rrit masën e peshës së letërsisë, pra masën kanceroze, dhe, në rastin më të keq, rrit sipërfaqen e varrezës letrare.

Krahasimi bëhet gjithnjë në rrafsh global, sepse termi “letërsi kombëtare”, qysh prej Gëtes e këtej, është plotësisht anakronik dhe i kapërcyer. Në këtë kuptim na duket krejtësisht mungesë etike nga disa botues kur poshtë titullit të librit vendosin nëntitujt : letërsi indiane, letërsi marokene, etj.

Të konkurrosh në rrafshin universal është diçka e pamundur, mbi të gjitha, kur duket se në botë janë thënë të gjitha. Por fati i shkrimtarit i tillë është: fati i ngjitësit të Himalajave; Kundera thotë se kërkimet dhe risitë sot bëhen në kompozicion, njëkohësisht tek një stil i veçantë dhe origjinal. Romeo Çollakut, kur kuturisi botimin e këtij libri, sigurisht që i kanë vajtur ndër mend gjëra të tilla.

Autori ka marrë në dorë një dylbi dhe e ka drejtuar drejt truallit të fëminisë. Pamjet që na ofron prej saj nuk janë dhe aq reale (e pse duhet të jenë fundja-fundit?), sepse xhamat e objektit me të cilat vështron janë të veshur nga avujt e kohës, nostalgjisë dhe të mallit. Pastaj të duket se autori e ka bërë me qëllim: e ka përdorur bojën si një formalinë ku ka ngurtësuar personazhet e vet. I tillë duket edhe peizazhi: një lloj zhgualli që iu vendoset përsipër gjallesave, gjërave. Por kujdes! Jo poshtë çdo zhgualli gjallon medoemos një midhje e squllët. Bota poshtë zhguallit të rrëfimit është e jashtëzakonshme, e mrekullueshme.

Blaise Pascal e kundronte fëmininë si një fazë të panevojshme në jetën e njeriut, që duhej kapërcyer sa më shpejt. Bodleri e kundronte si një lloj Edeni, ku ia kishte ënda të rrinte, sepse kishte frikë që kur të rritej dhe koka do t’i dilte mbi supet e prindërve, tej tyre do të shikonte shkretëtirën e Hiçit dhe fantazmat. Dihet qëndrimi i Frojdit ndaj saj, dhe po kështu ai i Proust-it. Nëse do ta besojmë të vërtetë tezën e Blanchot-së se arti është një fermentim i historisë, atëherë fëminia është një kopsht i begatë nga i cili janë marrë bistakë e bërsi prej shumë e shumë shkrimtarëve të tjerë për t’u hedhur në kasanët e veprave letrare. Rrjedhimisht, në veprat e shkrimtarëve që kanë shkruar për të dallohen qartë njollat e vrugut të uniformitetit.

Për të shmangur sëmundjen që përmendëm më lart Çollaku i ka dhënë epërsi lexuesit ndaj personazhit. Janë ca personazhe që jetojnë sikur të jenë brenda një lëvozhge arre, që kanë frikë nga bota e madhe (“bota e madhe fillon këtu e mbaron në Kserokam, në qafë të breshërit”), personazhe që janë mësuar të jetojnë brenda ciklit natyral të gjërave (Xhildën, të huajën – që ka jetuar në botët e qytetëruara artificiale – e trembin vetëtimat dhe bubullimat), personazhe që ndihen mirë brenda tabiateve e dokeve të katundit (dy personazhe që largohen dhe, pastaj, kthehen sërish, shkaktojnë hutim me veshjet, gjuhën e tyre). Lexuesi i sheh këto personazhe që e mbajnë kokën ulur në tokë dhe rrëmojnë veç në baltë, kurse në qiell rrëmojnë cekët, i sheh dhe qesh me ta. Nuk është një e qeshur sarkastike dhe ironike. Jo. Është diçka suiftiane, e patëkeq.

Çollaku ka krijuar dy personazhe që mund t’i gjesh vetëm tek Rushdie. E para është Kondia, gruaja që as flet, as dëgjon, por që ka një kuriozitet agresiv ndaj botës dhe të tjerëve dhe që gjen vdekjen pasi helmohet nga masa e tepërt e këtij kurioziteti (pasi kishte kundruar prostitutën të bënte dashuri në disa pozicione që as i kishte parë, as i kishte dëgjuar, bën “bum” nga marazi, ngaqë s’ua shpjegon dot fqinjëve atë që kishte parë. Personazhi tjetër është Mëhillengjëlli që lebetitet sapo shikon ujë, por që kur vjen puna për dashuri, bëhet qull nga rrebeshi e s’e zë qederi.

Dhe merreni me mend çudinë: ai që dridhmonte kur dëgjonte dhe emrin e ujit, pasi kthehet në fshat pas një largimi , befas kërkon një gotë ujë.

Libri “Mjaltë në teh” është ngjyrosur i gjithi me gjuhë. Jo më kot episodi i parë i librit fillon me një fëmijë që ka gëlltitur gjuhën (si instrument të foluri) dhe prifti, atë ditë, s’ka pse t’u bjerë kambanave të kishës, sepse ka goditur këtë kambanë kuptimore: “Kërreje përjashta mahlulen!”. Dihet se fraza e parë e librit të Proustit “Longtemps, je me suis couché de bonne heure” (Për një kohë të gjatë unë flija herët), sipas shumë komentuesve, është çelësi që do të shpjegojë të gjitha episodet e mëvonshme të tij.

Nëse s’do ta dinim se letra e bardhë është shkretëtira e mallkuar që ka nevojë të nomatiset që të dalin prej saj akrepat dhe merimangat e shkronjave, nëse s’do ta dinim se kjo letër mund të jetë ariu gëzofbardhë që e përdor lapsin si shkop po t’i afrohesh, nëse s’do ta dinim se ajo mund të jetë edhe xhindja që ka nevojë të yshtet për të zbuluar xhevahiret e artë të metaforave, pra nëse s’do t’i dinim këto (dhe plot të tjera), atëherë mund ta fillonim analizën tekstuale pikërisht nga kjo frazë.

Për shkak të ambiguitetit dhe polisemantikës. Vetë shkrimi i librit është një hapje goje, një e drejtë për të folur. Por nëse do të hapnim gojën e librit brenda saj do të gjenim dy gjuhë.

Njëra (gjuha e personazheve) flet me një leksik të mbrujtur në vetminë e skërkave dhe honeve, tjetra, e autorit, është gjuha e të qytetëruarit. Kemi pranë e pranë lulen e egër të shkëmbit dhe lulen e saksisë, ujin e ngrohtë të detit dhe ujëvarën shkumëzuese të malit. Gjë e mrekullueshme e rrallë.

Thamë se mund ta nisnim analizën nga ajo frazë, por kjo i kapërcen mundësitë e një shkrimi të tillë. Veç kësaj, kjo do të shpjegonte atë që dihet: që çdo analizues e komentues ushqen brenda vetes dëshirën e fshehtë për ta rishkruar librin.

Dihet, gjithashtu, se shkrimtari për të shkruar një vepër asgjëson gjatë rrugës dhjetëra të ngjashme. Çdo krijim është një krim. Dhe ne s’do të donim që gjithë atyre fantazmave që e ndjekin autorin pas botimit të librit t’i shtonim edhe një tjetër…

Autori, Romeo Çollaku flet rreth librit të tij në një intervistë dhënë për gazetaren Elsa Demo: