Kujtimet 1939-44

Një mémoire i Mustafe Greblleshit, gazetar, shkrimtar dhe përkthyes, në të cilin ilustrohen me thjeshtësi ndjesitë që një 17 vjeçar si Mustafai pati kur Italia pushtoi Shqipërinë dhe deri kur na pushtoi diçka ma e keqe siç ishte regjimi që autorit ia pushkatoi te atin pa gjyq.

Rrëfimet e jetës intelektualr të Tiranës së viteve '30, ne Hotel Dajti apo tek Pazari i Ri kontekstualizohen në kohë me lajmë të shkurtra nga fronti.

"Kujtime 1939-44" ështe padyshim një liber që aftëson lexuesin me një këndvështrim tjetër për si ta shohim dhe ta lexojmë të kaluarën.

Parathënie nga Ismail Kadare*

Mustafa Greblleshi nuk u përmend më asnjëherë si shkrimtar gjersa vdiq i harruar më 1986. Në homazh të tij, botuesja e “Çabej”, boton Kujtimet, ’39-’44, nën kujdesin e Anna Shkrelit, tridhjetë vjet pas ndarjes nga jeta

Mendimi letrar shqiptar përherë e më tepër do t’u jetë mirënjohës studiuesve që janë përpjekur e vazhdojnë të përpiqen për daljen nga harresa të shkrimtarëve shqiptarë të shekullit që porsa shkoi.

Harresa në letërsi është e pashmangshme, madje renditet si një nga dukuritë e domosdoshme të saj, ajo që quhet përzgjedhja e vlerave. Falë kësaj të fundit, letërsia përgatitet për jetën e saj të vërtetë, atë të ardhmen, shekulloren. Këtu nuk bëhet fjalë për këtë harresë të natyrshme, por për harresën e dhunshme, shkaktuar prej egërsisë së një epoke, prej cinizmit, burgjeve dhe prangave të saj.

Do të mbeten të pashlyera në kujtesën e kryeqytetasve bordurat e Bulevardit të madh të Tiranës, kur fill pas rënies së komunizmit u shfaqën radhët e pafundme të librave që shiteshin drejt e në rrugë, prej njerëzve të rastit.

Që në pamjen e parë binte në sy se ato libra ishin fryt i gjetjeve po aq të rastit. Libra të gjetura nëpër bodrume. Të dhëna nga familjarët, nga miqtë ose të njohurit. Disa here nga gardianët e burgjeve. Me emrin e shokut të qelisë.

Madje të hetuesit!

Një kronikë e tërë njerëzore, dramatike si rrallëherë. Libra të ndaluar. Ende të palejuar për qarkullim. Me shënime zakonisht jo fort të qarta: Burgu i Burrelit. Këneta e Maliqit. Muaji i mjaltit, Durrës. Radha e blerësve te trotuaret ishte e një lloji të ri. Zotëronte mëdyshja që vinte nga joshja e atypëratyshme. “A është ai atje autori i një romani të ndaluar, që lexonin vajzat e gjimnazit duke e kaluar fshehtazi dorë më dorë ? Gremina e dashurisë, në mos gaboj?” Është sot pikërisht ai, Mustafa Greblleshi, që po del nga mjegulla me këtë libër të bukur dhe të fismë. Nxjerrja nga mjegulla e letërsisë së lënë në harresë, përveç anës emocionale, në rastin shqiptar është pjesë e një akti madhor të dorës së parë në krejt historinë e kombit.

Në gjashtëqind vitet e fundit të jetës shqiptare, çështja e gjuhës shqipe s’ka qenë e ndarë asnjëherë nga drama e Shqipërisë. E pranuar prej kohësh nga shkenca linguistike botërore si një nga gjuhët themeltare të Europës, gjuha shqipe është e vetmja në historinë e këtij kontinenti që ka pësuar një dënim që, më shumë se i botës sonë, ngjan me përfytyrimet e Dante Alighierit: ndalimin me dekret shtetëror. T’i ndalosh shkrimin e gjuhës një populli është njëlloj sikur ta kesh vënë këtë popull në gjendjen e të dënuarit me vdekje që pret i vetmuar në qeli orën e mbarimit të vet.

Për fat të keq, mendimi shqiptar nuk është ende i ndërgjegjshëm plotësisht për përmasën e kësaj tragjedie. Përndryshe bota shqiptare do të tregonte një përgjegjësi më të madhe në të gjitha rastet kur çështja e gjuhës shqipe ka vazhduar të shpaloset në tërë tragjizmin e saj, siç është çdo çështje që lidhet me lirinë e kombit.

Dhe kjo vazhdon qysh prej gjashtë shekujsh, që nga koha kur osmanët ia morën Europës gadishullin ku kishte lindur qytetërimi europian, Ballkanin, e gjer në ditët tona, kur po shkruhen këto radhë. Kur pikërisht një president ballkanas, që nuk ka mësuar asgjë nga historia, po përpiqet të vërë në skenë të njëjtin skenar tragjik kundër gjuhës shqipe.

Ndalimi i dyfishtë, që fillonte nga zyrat e xhandërmarisë për të mbaruar në tempujt fetarë, ku mallkohej madje alfabeti i saj, u rishfaq si një ëndërr e keqe, duke i detyruar zyrat e sotme të Bashkimit Europian të merren me këtë histori të vjetër, gati të pabesueshme.

Harresat në letërsi dhe në botimet letrare kanë qenë dhe vazhdojnë të mbeten dëshmi të një prej krimeve më të vjetër të botës sonë : përpjekja për zhdukjen e kombeve.

Në këtë kronikë tronditëse, shqiptarët, si komb i rrezikuar, kanë patur dhe vazhdojnë të kenë, siç u tha më lart, përgjegjësitë e tyre. Mosvëmendja e duhur për gjuhën shqipe, qoftë në institucionet shtetërore, qoftë në tempujt e dijes, përbën një kronikë që nuk e nderon as institucionin, as tempujt.

Dhjetëra mijëra nxenësit, studentët dhe thjesht lexuesit shqiptarë kanë ide të mangëta e jo të qarta për një tipar themelor të letërsisë së tyre : faktorin që ajo është e vetmja në gadishull dhe në këtë pjesë të Europës që një pjesë të saj e ka në dy gjuhë: në shqip dhe në latinisht. Kjo dygjuhësi nuk e turpëron, përkundrazi i bën nder shkrimësisë shqipe.

Ndërkaq mendohet se nuk është shpjeguar qartë njëra prej arsyeve, në mos arsyeja kryesore, e kësaj dygjuhësie. Shkrimtarët e shquar shqiptaro-latinë të disa shekujve, nga Pjetër Budi te Frangu i Bardhë, Bogdani e të tjerë, kanë qenë njëherësh shkrimtarë seriozë europianë.

Këtë e vërteton në mënyrë bindëse botimi me lehtësi i veprave të tyre në qendrat kryesore kulturore të kontinentit: Frankfurt, Paris, Romë etj. Për fat të keq, tekstet e tyre në shqip janë shumë më të rrallë se në latinisht ose italishten e vonë. Ndërkaq, nga perlat e rralla që kanë lënë në gjuhën shqipe, është e natyrshme që shqiptarëve t’u krijohej një brengë e thellë: përse u treguan kaq të kursyer me gjuhën e vet?

Këtu ka qenë rasti të shpjegohej thellësisht çka do të thotë, dramatikisht, dekreti perandorak osman për ndalimin e shkrimit të gjuhës shqipe. Ndër gjithë urdhrat dhe dekretet ogurzinj kundër kombit shqiptar, ky zë pa dyshim vendin e parë e të pakrahasueshëm me çdo kambanë tjetër morti.

Në perandorinë e pafundme osmane kishte dhjetëra gjuhë, por dekreti i ndalimit u shpall vetëm për gjuhën shqipe. Ndërkaq gjuha shqipe, bashkë me greqishten dhe armenishten, bënte pjesë në tre gjuhët më të zhvilluara ( të vjetra) të kësaj hapësire, ndaj në paranojën kundër saj nuk përjashtohej smira shtetërore.

Greqishtja e kishte përballuar atë me ndihmën e Bizantit, flirti osman me të cilin, siç dihej, vazhdonte. Kurse armenishtja do të ishte pjesë e masakrës ku, bashkë me mijëra gratë dhe fëmijët, ishte llogaritur që vetvetiu të zhdukej dhe gjuha. Për gjuhën shqipe historia kishte ruajtur rastin monstruoz unik të ndalimit.

Nga të tre gjuhët e përmendura më lart, shqipja, falë afërsisë së saj me traditën latine dhe keltike, ishte gjuha që i kishte më të dukshme tiparet europianiste. Ka gjasë që ky zell i madh për ta fshirë nga faqja e dheut, përbënte, veç të tjerash, një bast kundër “Europës kaure”.

Pasioni me të cilin rilindasit shqiptarë të shekujve XVIII e XIX u mbërthyen pas gjuhës, dëshmonte se sa thellë e kishin kuptuar ata se pa gjuhën shqipe nuk mund të kishte liri për shqiptarët. Ky nuk ishte një kombëtarizëm i sëmurë, siç përpiqen ta interpretojnë kozmopolitët. Ndalimi i shkrimit të gjuhës do të thoshte ndalimi i shkollave shqipe, çka do të sillte atë tablo infernale kur në Shqipëri do të kishte qindra shkolla turke, greke, madje sllave, por kurrsesi shqipe. Në këtë mënyrë djallëzore ishte menduar që Shqipëria të mbetej pa shkrimtarë, thënë ndryshe, që shkrimtarët shqiptarë, të vetmit në Europë, të mos kishin lexues.

Ndërsa u theksua siç duhej përmasa e kësaj gjëme, s’mund të thuhet se pati një shpjegim për tiparin e veçantë të dygjuhësisë shqipe, e cila nuk u vendos prej pushtuesit osman, por ishte një “gjetje në alarm e sipër” prej vetë shqiptarëve.

Nga të dy mundësitë: mbetja krejtësisht pa gjuhë të shkruar ose zëvendësimi i saj, së paku nëpër libra, me një tjetër gjuhë, elita shqiptare zgjodhi të dytën. Për fatin e shqiptarëve, osmanët nuk mund të ofronin si zëvendësuese një nga gjuhët e familjes, ngaqë asnjëra prej tyre s’ishte e aftë për një rol të tillë.

Dalja në skenë e latinishtes duhet të ketë ndodhur natyrshëm, falë afërsisë, siç u tha, të shqipes me latinishten dhe keltishten. Ka gjasë që një nxitje e Venedikut, rivalit të fuqishëm kufitar me osmanët, të ketë luajtur gjithashtu një rol.

Letërsia shqipe në latinisht ka qenë një faktor i ndjeshëm që Shqipëria, ndonëse e shkëputur, të mos dilte krejtësisht nga vëmendja e Europës.

Niveli i lartë i saj, bashkë me moralitetin e autorëve, të cilët zakonisht nuk harronin të theksonin se ç’kombi i përkisnin, lozte gjithashtu një rol. Tekste të shkurtër në shqip, të një bukurie të rrallë, jepeshin aty-këtu midis tekstit latin, si për t’i kujtuar lexuesit europian se ç’perla mund të krijoheshin në këtë gjuhë që nuk i kishte ecur fati. Midis tyre kanë mbetur të famshëm vargjet për bukurinë e gruas: “vashë si zanë, veshur me diell, mbathur me hanë” e të tjera të ngjashme.

Megjithatë ky nuk ishte veçse një ngushëllim në krahasim me gjëmën që i kishte rënë mbi krye Shqipërisë: ajo kishte mbetur e pagojë. Ishte kjo arsyeja që Rilindja Shqiptare ngriti atë stuhi të madhe për gjuhën. Vështirë të gjendet një shembull tjetër në botë kur një gjuhë të jetë nderuar aq fort saqë lavdet për të merrnin format e himnizimit. Si rrjedhim, kur dramës së ndalimit i erdhi fundi, letërsia shqipe, e kthyer prapë në njëgjuhëshe, do të duhej të përballonte, e vetme tani, gjithçka që kërkohej nga një letërsi. Kjo ndodhi në shekullin e shkuar, në atë që përcaktohet si letërsi europiane e viteve ’30.

Befasuese, e larmishme, trillane, plot nerv e mister, midis dy luftërave botërore, ajo i kujtoi njerëzimit gjithë tmerret dhe bukuritë e tij. Për Shqipërinë kishte një arsye më tepër për dehje të pafund. Vendi i shkëputur ishte kthyer tashmë në Europë.

Ishte kthyer me gjithë kujtimet, nostalgjitë e tempujt e tij shpirtërorë dhe, kryesorja, i lirë tashmë.

Asnjëherë Shqipëria nuk kishte patur aq shumë shkrimtarë, rryma letrare, kundërthënie, kaos, skandale të pabesueshme autorësh. Nën shpërfilljen mbretërore të Zogut fitonin famë, për t’u harruar ditën e nesërme, autorë patriotë, për të mos thënë shovinistë.

Kishte raste që shkrimtarë të majtë niseshin për në Spanjë, për të luftuar fashizmin, në kohën që të tjerë hiqeshin mënjanë, pa e fshehur përbuzjen ndaj politikës ose monarkisë. Ndonjëri pranonte gjakftohtësisht titullin “poet oborri”, që Shqipëria po e jepte e fundit me sa dukej në Europë, të tjerë shpalleshin parnasianë ose dekadentë, si autori i romanit Pse.

Nuk mungonin në këtë tablo shkrimtarë haptas fashistë, si Ernest Koliqi, autor i Hijes së maleve, libër i cili do t’i qëndronte provave të kohës, ndonëse autori do të emërohej përnjimend ministër në qeverinë fashiste. E po ashtu nuk mungonin shkrimtarë që mbronin ide të kundërta, si Migjeni, i shpallur më vonë poeti më i madh i kohës. Jo më pak befasuese ishin biografitë e shkrimtarëve, si rasti i autorit të romanit

Sikur të isha djalë, afërsia me idetë komuniste të të cilit ishte e njohur, por që kjo s’e kishte penguar aspak të emërohej dekret mbretëror shef i shërbimit sekret të mbretërisë, çka, nga ana e saj, s’e kishte penguar më pas, në regjimin komunist, të ishte një shkrimtar “normal”.

Mendimi letrar marksist që u bë zotërues, i mbërthyer midis dogmave dhe mosdijes, ka qenë krejtësisht i paaftë të përballonte tablonë e ndërlikuar të viteve ’30. Zgjidhja me burgje dhe pushkatime, sa ç’dukej e lehtë, aq ishte problematike. Një murmurimë popullore, e gjerë, e heshtur, shfaqej aty ku s’pritej për të mbrojtur letërsinë. Ngjante i brishtë Lasgush Poradeci, me shkopin dhe qenin e tij buzë liqenit të Ohrit, dhe s’kishin qenë të paktë ata kryetarë degësh të Sigurimit që iu pëlqente t’i binin gjoksit e të mburreshin se ç’do t’i punonin kur të vinte dita që do t’iu binte në dorë. Mirëpo ajo ditë vononte dhe ajo vonesë nuk ishte lehtë të shpjegohej.

E gozhduar tek dogmat e Marksit dhe te Leninit, cektësia e të cilave në letërsi binte edhe më shumë në sy, kritika studimore shqiptare, po aq sa letërsia, ishte kthyer në faktor prapambetjeje. E si të mos mjaftonte kjo, përulja ndaj gjithçkaje sovjetike e rëndonte gjithçka. Kjo përulje i vinte për mbarë regjimit totalitar, ngaqë përkonte me diçka që ata përpiqeshin ta fshihnin me kujdes: rrënjët europiane të letrave shqipe.

Me retorikën kundër dekadentizmit perëndimor, aleancës atlantike, NATO-s etj., propaganda komuniste rrihte të krijonte tek lexuesit idenë se bota perëndimore ishte jo vetëm armiqësore, por s’kishte të bënte fort me traditën shqiptare.

Qëllonte që dy-tri katunde ku flitej shqip në Ukrainë të tërhiqnin vëmendjen e disa studjuesve tanë po aq, në mos më shumë se lidhjet kulturore shekullore të Shqipërisë me Romën. Merrej me mend se si do të qëmtoheshin e zmadhoheshin lidhjet e rastit me kulturat e lindjes, për të ardhur deri te pëshpërimat e ardhjes së mundshme të shqiptarëve nga malet e Kaukazit!

Ende sot, për faj të historianëve e studiuesve konformistë, publiku shqiptar nuk i njeh siç duhet këto lidhje, që përbëjnë thelbin e historisë shqiptaro-europiane. Nuk do të ishte ndoshta vendi për trajtimin shterues të kësaj teme në këto shënime, sikur ajo të mos merrte befas një ngjyrim të fortë politik, jo vetëm në Ballkanin e sotëm, por në krejt botën e sotme. Është fjala për hyrjen në Bashkimin Europian të vendeve të lëna jashtë Europës, midis të cilave dallohet Shqipëria.

Duke e njohur nervozizmin që shkaktonte Europa tek regjimi totalitar, elita konformiste iu përshtat idesë se Shqipëria duhej të rrinte sa më larg europianizmit. Kjo ide i vinte për shtat interesave të bllokut lindor, i cili nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga Gadishulli Ballkanik.

Veçanërisht në ditët tona ky interes, siç dihet, është rritur, bashkë me përpjekjen për dobësimin e faktorit shqiptar, që ka qenë dhe mbetet pengesë për një gadishull ballkanik antieuropian.

Antieuropianizmi përbënte në të vërtetë thelbin e izolimit shqiptar, fatkeqësisë më të madhe të epokës. Pavarësisht ndryshimeve historike politike e sidomos ndryshimit të aleancave (grindja me sovjetikët, më pas me kinezët), antieuropianizmi i komunizmit shqiptar mbetej ai që ishte. Ai vazhdon të jetë i tillë gjer në ditët tona, kur nostalgjikët e komunizmit kanë ende shpresë ta rikthejnë në një program politik si dikur.

Sot, kur Shqipëria është pjesë e aleancës Atlantike, dobësimi i faktorit shqiptar në Ballkan merr një ngjyrim të qartë kundër kësaj aleance. Për fat të keq, për shkak të ndërlikimeve të kohës, duke përfshirë dhe ato brenda BE-së, qëllon që kjo nuk kapet gjithmonë drejt.

Këmbëngulja për ta paraqitur Shqipërinë si një vend jo mirëfilli europian s’është gjë tjetër veçse një keqpërdorim i ngjashëm me ata të dikurshmit. Po aq i pavend, i palogjikshëm, madje me një tingëllim tinëzar racist ngjan përcaktimi tjetër, që mëton të kthehet në një formulim gjysmëzyrtar, për Shqipërinë si një vend europian me shumicë myslimane.

Shqipëria është e natyrshme si rrallëkush në truallin europian. Dhe jo vetëm në truallin, por në kujtesën, në historinë, në atë që mund të quhet shpirtësi e Europës, në lirinë e saj.

Për t’u kthyer te letërsia e viteve ’30: nëpërmjet këtij libri të Mustafa Greblleshit, për lexuesin e sotëm bëhet e qartë se përse kjo periudhë kaq pasionante e letërsisë shqipe ka qenë jo vetëm e padashur për regjimin që shkoi, por mbetet ende sot në gjysmëhije. Mustafa Greblleshi nuk renditet ndër kolosët e kësaj periudhe: Poradeci, Migjeni, Noli, Pasko.

Por ai është një shkrimtar tipik, nga ata që edhe duke qenë vazhdimisht në hije, kujtesa i kërkon dhe më në fund i gjen. Shkurt, ashtu siç ndodh në disa letërsi europiane, edhe duke mos u renditur tek shkrimtarët më të rëndësishëm, ai pa droje mund të përmendet tek të paharrueshmit, një cilësim që letërsisë si shumëçka tjetër i lejohet. Regjimi komunist nuk e ka patur lehtë me letërsinë e viteve ’30. Ai i provoi gjithë egërsitë dhe dinakëritë e tij për ta nxjerrë jashtë jetës shqiptare, duke nisur nga kërcënimet e rrallëherë marrjet me të mirë, gjer tek torturat mizore si ato kundër Qemal Draçinit (për të përmendur vetëm një shembull), një talent i pazakonshëm, që preu damarët në 10 tetor 1947.

Të tjerë, si Gjergj Bubani, do të mbyteshin barbarisht në kënetat e Maliqit, tharja e të cilave himnizohej kudo si një nga mrekullitë e socializmit në Shqipëri, e që në të vërtetë ishin pjesë e hartës së terrorit. E kështu vinin drama të tjera, si ajo e Musine Kokalarit, që nuk e kishte shoqen si dëshmi për mizorinë e një tiranie që nuk ngopej me kundërshtarët e vet, qoftë kur ato ishin zonjusha të brishta me mendje të ndritur e bukuri të rrallë si ajo.

Kur Mustafa Greblleshi njëzetvjeçar botoi shkrimet e para dhe fill pas tyre romanin Gremina e dashurisë, që fitoi aty për aty një famë të papritur, epoka e fashizmit në Shqipëri po merrte fund, për t’ia lënë vendin asaj të rendit komunist. Shkrimtari i ri, plot pasion për letrat dhe artin, duhet ta ketë kuptuar se koha ishte e gabuar pikërisht për letërsi dhe art.

Veprimtaria antifashiste që kishte patur nuk e ndihmoi të shihej me sy të mirë nga regjimi i ri, ndonëse ai nuk dha ndonjë shkas. Në të vërtetë shkaku ishte, por i fshehur: romani Gremina e dashurisë. Ndonëse ishte një roman i bukur dashurie, pikërisht ngaqë ishte i tillë, romani krijonte bezdi.

Të gjitha përpjekjet e sinqerta të Greblleshit për t’u futur në jetën e përditshme artistike dhe shoqërore do të ndeshnin në ftohtësinë e regjimit, gjersa në vitin 1947, si shumë intelektualë të tjerë, do të arrestohej, pa shkak.

Pas daljes nga burgu, jeta e tij do të ishte një ankth, në të cilin ai nuk arrinte të kuptonte për ç’shkak nuk burgosej prapë, e aq më pak për ç’arsye mund të lirohej, në qoftë se kjo ndodhte.

Greblleshi ende djalosh, plot energji e me një njohje letrare të madhe, e ka kuptuar, me sa dukej, se ishte pikërisht letërsia që po e merrte më qafë. Si rrjedhim, ai jo vetëm u detyrua të heqë dorë nga punët që lidheshin me kulturën, për t’u bërë vite me radhë thjesht bojaxhi, por e shpalli këtë më 1963, duke botuar librin me tregime Albumi i një bojaxhiu. Është një nga shembujt më tronditës për atë që është quajtur “taksë për të qenë shkrimtar”. Duhet thënë se as kjo nuk e ndihmoi për t’u bërë pjesë e asaj bote që e donte aq shumë, por që me sa dukej, jo rastësisht, lidhej me fjalën greminë.

Mustafa Greblleshi nuk u përmend më asnjëherë si shkrimtar gjersa vdiq i harruar më 1986. Ndaj homazhi që i bëhet me këtë botim, nën kujdesin e Anna Shkrelit, tridhjetë vjet pas ndarjes së tij nga jeta, është dyfish prekës e meriton gjithë vëmendjen e mirënjohjen tonë.

Në ëndërrimet e tij, me siguri letërsia do të ketë qenë e pranishme, në format dhe përfytyrimet më të larmishme. Veçse vështirë se kjo mund të shfaqej aq bukur, aq mrekullisht, siç ndodhi vërtet pas rënies së komunizmit, te bordurat e Bulevardit të madh të Tiranës, atëherë kur lexuesi i parë ka ndalur hapat për të pyetur : “Mos e keni romanin Gremina e dashurisë? Në kohën time ka qenë aq i njohur…”

Ismail Kadare, Paris 2017